[ÁO DÀI VÀ PHỤ NỮ – TÔN VINH HAY ÉP BUỘC?]

Mới đây, sự việc Trường THPT Marie Curie (Quận 3, TP. Hồ Chí Minh) cộng trừ điểm theo giới tính nam nữ khi tham gia đồng diễn áo dài đã gây ra một làn sóng tranh cãi khắp cộng đồng mạng. Cụ thể, theo thông báo của nhà trường, tất cả nữ sinh bắt buộc phải tham gia đồng diễn, nếu không tham gia sẽ bị trừ 0.5 điểm thi đua. Tuy nhiên, nam sinh không được triệu tập tham gia, nhưng nếu tham gia sẽ được cộng 0.5 điểm. Vụ việc này đã dấy lên trong chúng ta suy nghĩ, liệu phụ nữ mặc áo dài, là sự tôn vinh hay sự ép buộc?

---

Nội dung bài viết

1. Những lý do cho rằng nữ sinh Việt Nam nên mặc áo dài khi đi học

2. Tranh cãi về tính cần thiết của việc mặc đồng phục áo dài 

3. Đồng phục áo dài và những sự bất tiện

4. Các quốc gia khác trên thế giới – Học sinh nữ có bị bắt buộc mặc trang phục truyền thống không?

5. Việt Nam và quan điểm về việc mặc áo dài như đồng phục

6. Áo dài: Truyền thống dân tộc hay sự áp đặt lên phụ nữ?

---

Những lý do cho rằng nữ sinh Việt Nam nên mặc áo dài khi đi học

Từ xưa đến nay, áo dài là một nét đẹp văn hóa truyền thống của Việt Nam. Hiện nay, nhiều trường học ở một số địa phương trên cả nước đã có quy định đưa áo dài làm đồng phục học sinh. Quy định này nhằm tạo sự quy củ, nề nếp cho nữ sinh khi đến trường, đồng thời là một cách giữ gìn văn hoá truyền thống dân tộc. Bên cạnh đó, cũng có nhiều ý kiến cho rằng, mặc áo dài khi đến trường cũng là một cách để tôn vinh nét đẹp đằm thắm, mềm mại của người con gái Việt Nam. 

Tranh cãi về tính cần thiết của việc mặc đồng phục áo dài 

Tại Việt Nam, nhiều trường học đã và đang sử dụng áo sơ mi và quần âu làm đồng phục học sinh. Để tạo sự nề nếp, trật tự và tính kỷ luật cho trường học, chúng ta có thể lựa chọn nhiều loại đồng phục khác nhau như áo sơ mi, quần âu hoặc chân váy thay vì chỉ áo dài trắng. Đây cũng là những lựa chọn đồng phục tiện lợi, tiết kiệm chi phí và phù hợp với mọi đối tượng học sinh hơn so với áo dài. Chúng giúp học sinh thoải mái vận động, dễ dàng giặt ủi và có giá thành hợp lý, phù hợp với điều kiện kinh tế của nhiều gia đình.

Thầy Võ Đăng Cư, Phó hiệu trưởng Trường THPT Hùng Vương (tỉnh Quảng Nam), bày tỏ: “Cá nhân tôi vẫn khuyến khích việc học sinh nữ mặc đồng phục áo dài vì ở lứa tuổi của các em cần phải giáo dục về truyền thống của dân tộc.”  Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng có nhiều phương thức khác để bảo tồn văn hóa mà không nhất thiết phải yêu cầu nữ sinh mặc áo dài, điều này có thể ảnh hưởng đến việc học tập. Câu hỏi cũng được đặt ra về sự công bằng nếu chỉ yêu cầu nữ sinh mặc áo dài trong khi nam sinh thì không.

Thầy Nguyễn Viết Đăng Du, giáo viên Trường THPT Lê Quý Đôn (Quận 3, TP. Hồ Chí Minh), đưa ra hai lý do không khuyến khích nam sinh mặc áo dài: : “Thứ nhất, nếu thêm nam sinh mặc áo dài là tốn kém cho phụ huynh. Thứ hai, áo dài để tôn vinh vẻ đẹp của phụ nữ với các đường nét quyến rũ chứ nam sinh thì không.” Song ý kiến này chỉ đề cập đến vấn đề tài chính của nam sinh mà bỏ qua nữ sinh, tạo ra sự bất bình đẳng giới. Việc may thêm áo dài, dù là nam hay nữ cũng đều tốn kém thêm một khoản chi phí. Việc áp dụng quy định đồng phục áo dài cần được xem xét công bằng cho cả hai giới.

Ngoài ra, ý kiến cho rằng áo dài tôn vinh “các đường nét quyến rũ” của phụ nữ cũng gây tranh cãi. Một số người lo ngại rằng việc này như đang “tình dục hóa” trẻ em gái, đặc biệt là tại các trường THCS và THPT, nơi học sinh còn trong độ tuổi vị thành niên. Quan điểm của thầy Du – một nhà giáo đang công tác trong môi trường giáo dục, cũng bị đặt một dấu hỏi lớn về tính phù hợp. 

Đồng phục áo dài và những sự bất tiện

Bên cạnh giá trị văn hoá và thẩm mỹ, áo dài cũng gây ra nhiều bất tiện cho các nữ sinh khi mặc chúng như đồng phục tới trường.

Thứ nhất, việc mặc áo dài khiến các nữ sinh khó khăn trong khi di chuyển và hoạt động. Nhiều nữ sinh phải buộc hai tà áo dài với nhau để dễ dàng vận động hơn nếu muốn vui chơi, nô đùa cùng bạn bè. Đặc biệt, hầu hết học sinh Việt Nam hiện nay đều đến trường bằng phương tiện xe đạp hoặc xe máy. Không ít trường hợp xảy ra tai nạn giao thông bởi nguyên nhân chính là áo dài. Năm 2016, nhà thiết kế thời trang Bùi Đức Hùng chia sẻ câu chuyện con gái học cấp ba của ông gặp tai nạn do áo dài kẹt vào xe máy. Ông cho hay vì không cuộn tà áo vào bụng, cô bé bị ngã vật xuống đường, vỡ mũ bảo hiểm, xước da vài chỗ, còn chiếc áo nát tan. 

Thứ hai, áo dài sẽ trở thành cơn ác mộng nếu phải mặc chúng vào những ngày có điều kiện thời tiết xấu. Với thiết kế hai tà dài ôm sát, việc mặc áo dài trong thời tiết nắng nóng chỉ khiến các nữ sinh thêm nóng bức hơn. Mặt khác, do màu trắng dễ dính bẩn, chất liệu mỏng manh dễ thấm nước và dễ lộ nội y, sẽ chẳng ai muốn diện áo dài giữa trời mưa tầm tã hay trong những “ngày đèn đỏ” éo le. 

Thứ ba, việc các trường học quy định đưa áo dài làm đồng phục cũng đồng nghĩa với việc gia đình học sinh phải tốn thêm một khoản chi phí không nhỏ để may áo dài cho con em. Trung bình giá của mỗi chiếc áo dài trắng thường dao động từ 700 nghìn đồng – hơn 1 triệu đồng, đã bao gồm tiền vải và tiền công. Đối với những gia đình có hoàn cảnh khó khăn, đây ắt hẳn là một số tiền lớn, một gánh nặng tài chính khi nuôi con ăn học. 

Thứ tư, không phải nữ sinh nào cũng muốn mặc áo dài và cảm thấy thoải mái để mặc áo dài. Như đã biết, thiết kế ôm sát đường cong cơ thể của áo dài đã vô tình gán lên nữ giới những tiêu chuẩn khắt khe. Một cô gái đẹp phải gắn với nét đẹp nữ tính, thùy mị, duyên dáng; sở hữu cơ thể có nhiều đường cong, “vòng nào ra vòng đấy”. Điều này tạo ra nhiều trở ngại cho những nữ sinh có ngoại hình không phù hợp với những định kiến trên, khiến họ bị nhận xét là “ngoại hình lệch chuẩn, kém hoàn hảo”. Hậu quả là, không ít nữ sinh đã trở thành nạn nhân của nạn miệt thị ngoại hình (body shaming), gây ra nhiều tổn thương tâm lý sâu sắc. 

Các quốc gia khác trên thế giới – Đồng phục khi tới trường của học sinh

Đồng phục học sinh là một khái niệm quen thuộc ở nhiều quốc gia, nhưng cách tiếp cận và ý nghĩa của nó lại khác nhau tùy theo văn hóa, lịch sử và triết lý giáo dục.

Trong một cuộc khảo sát năm 2023 do Tổ chức Women in Education (WIE) thực hiện trên 2.000 nữ sinh các trường trung học ở TP.HCM, có tới 68% cho biết họ cảm thấy không thoải mái hoặc gặp bất tiện khi phải mặc áo dài hàng ngày. Không chỉ gặp khó khăn trong các hoạt động thể chất như lên xuống cầu thang hay tham gia các buổi học thể dục, 54% học sinh nữ thừa nhận từng trải qua những tình huống khó xử do áo dài vướng víu, gây ảnh hưởng không nhỏ đến tâm lý và sự tự tin của các em. Sự bất đồng giữa niềm tự hào văn hóa và những bất tiện trong sinh hoạt hàng ngày đã làm dấy lên nhiều tranh luận, đặc biệt khi so sánh với các quốc gia khác. 

Tại Nhật Bản, bộ đồng phục “seifuku” dành cho nữ sinh (áo thủy thủ ngắn tay, váy xếp ly) và “gakuran” dành cho nam sinh (áo kiểu quân phục, quần dài) đã trở thành hình ảnh đặc trưng trong văn hóa đại chúng. Theo báo Asahi Shimbun (một trong những tờ báo uy tín nhất Nhật Bản), đồng phục học sinh ở Nhật bắt nguồn từ thời Minh Trị (cuối thế kỷ 19), khi nước này học hỏi từ phương Tây để hiện đại hóa giáo dục. Mục đích chính là tạo sự đồng nhất, giảm phân biệt giàu nghèo giữa học sinh, và rèn luyện tính kỷ luật.

Hàn Quốc cũng có cách tiếp cận tương tự với bộ “gyobok” – thường là áo sơ mi, áo vest hoặc áo len, kết hợp với váy hoặc quần dài. Theo bài viết trên Korea Herald (ngày 15/10/2020), đồng phục ở Hàn Quốc không chỉ mang tính thực tiễn mà còn phản ánh tinh thần tập thể, một giá trị cốt lõi trong xã hội nước này. Trong khi đó, ở Anh, đồng phục học sinh (thường là áo sơ mi, áo len, váy hoặc quần dài) xuất phát từ các trường công lập danh tiếng như Eton hay Harrow từ thế kỷ 16, với mục tiêu xây dựng hình ảnh chuyên nghiệp và thống nhất.

Ngược lại, ở Pháp, Mỹ và Đức, triết lý giáo dục đề cao sự tự do cá nhân. Tại Pháp, theo báo Le Monde (ngày 12/9/2018), đồng phục từng phổ biến trong các trường công lập vào đầu thế kỷ 20, nhưng đã bị bãi bỏ từ năm 1968 sau phong trào sinh viên đòi quyền tự do biểu đạt. Ngày nay, học sinh Pháp có thể mặc quần áo tự chọn, trừ một số trường tư thục. Ở Mỹ, phần lớn các trường công lập không bắt buộc đồng phục. Theo thống kê của National Center for Education Statistics (2022), chỉ khoảng 20% trường công yêu cầu đồng phục, chủ yếu để đảm bảo an ninh và giảm áp lực về thời trang. Đức cũng tương tự, với quan điểm rằng học sinh cần được tự do thể hiện cá tính qua trang phục.

Điểm chung và sự khác biệt

Dù có đồng phục hay không, mục tiêu chính của các quốc gia đều là tạo môi trường học tập tốt nhất cho học sinh — những mầm non tương lai của đất nước. Đồng phục, nếu có, nên được thiết kế đơn giản, hiện đại, phù hợp với hoạt động học đường, và không dựa trên trang phục truyền thống. Điều này đặt ra câu hỏi: Tại sao Việt Nam lại chọn áo dài — một trang phục truyền thống — làm đồng phục cho học sinh nữ, trong khi các nước khác ưu tiên sự tiện lợi và trung tính về giới?

Việt Nam và quan điểm về việc mặc áo dài như đồng phục

Áo dài: Biểu tượng văn hóa Việt

Tuy nhiên, khi so sánh với đồng phục học sinh ở các quốc gia khác, áo dài có những điểm khác biệt rõ rệt:

– Tính đặc trưng văn hóa: Không giống như “seifuku” của Nhật hay “gyobok” của Hàn Quốc – vốn được thiết kế riêng cho học đường – áo dài là trang phục truyền thống, mang đậm bản sắc dân tộc. Điều này khiến nó không chỉ là đồng phục, mà còn là một biểu tượng văn hóa được gửi gắm vào thế hệ trẻ.

– Tính thực tiễn: Áo dài, với thiết kế dài chấm mắt cá chân, ôm sát cơ thể và tà xẻ cao, không thực sự phù hợp cho các hoạt động vận động trong trường học như chạy nhảy, chơi thể thao hay tham gia lao động. Trong khi đó, đồng phục ở Nhật, Hàn Quốc hay Anh được tối ưu hóa để học sinh thoải mái di chuyển.

Theo một bài viết trên Báo Thanh Niên (ngày 5/3/2023), nhiều nữ sinh phản ánh rằng mặc áo dài cả ngày dài trong thời tiết nóng bức của Việt Nam là một thử thách, chưa kể những khó khăn khi đi xe đạp hay tham gia các tiết học thể dục. Điều này khiến áo dài trở thành một “nghĩa vụ” hơn là một lựa chọn tự nhiên.

So sánh với các nước khác: Sự áp đặt văn hóa?

Ở nhiều nước có đồng phục học sinh, sự linh hoạt về giới tính là yếu tố càng được để ý tới trong những năm gần đây. Tại Nhật Bản, theo Japan Times (ngày 10/6/2019), một số trường đã cho phép nữ sinh chọn giữa váy và quần dài để đảm bảo sự thoải mái và bình đẳng. Hàn Quốc cũng có xu hướng tương tự, khi nhiều trường học cho phép học sinh nữ mặc quần thay vì váy trong mùa đông. Ở Anh, từ năm 2017, theo The Guardian (ngày 15/9/2017), các trường bắt đầu áp dụng chính sách đồng phục trung tính về giới (gender-neutral uniform), cho phép học sinh tự do chọn giữa váy và quần bất kể giới tính. Sự linh hoạt này không chỉ mang lại sự thoải mái, mà còn phản ánh tinh thần tiến bộ trong việc tôn trọng cá nhân và xóa bỏ khuôn mẫu giới tính trong giáo dục.

Ngược lại, ở Việt Nam, quy định đồng phục học sinh lại cho thấy một sự bất bình đẳng rõ rệt. Nữ sinh bắt buộc mặc áo dài – một trang phục đòi hỏi sự kín đáo, duyên dáng và đôi khi bất tiện – trong khi nam sinh chỉ cần áo sơ mi và quần tây, đơn giản và dễ vận động. Theo bài viết trên Báo Giáo dục và Thời đại (ngày 8/3/2022), nhiều ý kiến cho rằng việc này phản ánh một tư duy truyền thống coi nữ giới là người đại diện cho “vẻ đẹp” và “bản sắc”, trong khi nam giới không phải chịu áp lực tương tự.

Câu hỏi đặt ra là: Liệu việc bắt buộc nữ sinh mặc áo dài có thực sự là truyền thống, hay chỉ là một quy chuẩn được thiết lập từ góc nhìn nam giới, nơi phụ nữ bị áp đặt vai trò làm “biểu tượng” thay vì được tự do lựa chọn?

Việc bắt buộc mặc áo dài có thể được xem là một hình thức áp đặt khuôn mẫu giới tính. Áo dài, dù đẹp, lại vô tình giới hạn sự tự do của nữ sinh trong môi trường học đường, trong khi nam sinh không phải đối mặt với bất kỳ ràng buộc nào tương tự. Điều này dẫn đến một thực tế: Truyền thống, nếu không được điều chỉnh phù hợp với thời đại, có thể trở thành công cụ duy trì bất bình đẳng thay vì tôn vinh giá trị văn hóa.

Áo dài: Truyền thống dân tộc hay sự áp đặt lên phụ nữ?

Để hiểu rõ hơn về áo dài, chúng ta cần nhìn lại nguồn gốc và hành trình phát triển của nó. Theo bài viết trên Báo Văn hóa (ngày 10/10/2023), tiền thân của áo dài là áo giao lĩnh – một loại trang phục phổ biến từ thời Lý-Trần (thế kỷ 11-14), có thiết kế đơn giản với cổ chéo, thân rộng. Đến thời Nguyễn, chúa Nguyễn Phúc Khoát (năm 1744) đã cải tiến áo giao lĩnh thành áo ngũ thân, với 5 vạt áo tượng trưng cho đạo lý “Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí, Tín”. Đây được xem là cột mốc quan trọng trong lịch sử áo dài Việt Nam.

Tuy nhiên, áo dài hiện đại mà chúng ta biết ngày nay lại chịu ảnh hưởng lớn từ thời trang phương Tây. Theo Báo Tuổi Trẻ (ngày 15/6/2022), vào thập niên 1930, họa sĩ Nguyễn Cát Tường (biệt danh Le Mur) đã cách tân áo ngũ thân thành áo dài tân thời, với thân áo ôm sát, tà xẻ cao và tay phồng, lấy cảm hứng từ váy châu Âu. Đến thập niên 1960, kiểu áo dài Raglan (ráp tay chéo) ra đời tại Sài Gòn, giúp giảm nếp nhăn ở nách và tăng tính thẩm mỹ. Như vậy, áo dài không phải là một trang phục “thuần Việt” cố định, mà là kết quả của sự giao thoa văn hóa qua nhiều thế kỷ.

Như vậy, áo dài tân thời không hẳn là một nét đẹp “lâu đời” gắn liền với thanh thiếu niên, với học sinh sinh viên Việt Nam từ hàng thế kỷ, mà thực chất là sản phẩm của sự giao thoa văn hóa Đông – Tây, mới chỉ thực sự định hình từ thế kỷ 20. Việc coi áo dài là biểu tượng văn hóa lâu đời và bắt buộc học sinh nữ mặc như đồng phục để “giữ gìn truyền thống” là chưa thực sự thuyết phục, bởi chính lịch sử áo dài cho thấy nó không ngừng thay đổi và thích nghi, chứ không phải là một di sản bất biến. Thay vì ép buộc, việc khuyến khích mặc áo dài nên được xem là cách tôn vinh sự sáng tạo và linh hoạt của văn hóa Việt Nam. Chẳng hạn, tổ chức các ngày lễ, sự kiện đặc biệt để học sinh tự nguyện diện áo dài, hoặc khuyến khích mọi người mặc nó trong đời sống thường ngày như một lựa chọn thời trang, sẽ vừa giữ được nét đẹp của áo dài, vừa phù hợp với tinh thần hiện đại mà không gò bó.

Khi truyền thống trở thành công cụ áp đặt

Dù áo dài là niềm tự hào dân tộc, việc sử dụng nó như một công cụ bắt buộc trong trường học lại đặt ra nhiều vấn đề. Nếu áo dài thực sự đại diện cho bản sắc Việt Nam, tại sao chỉ phụ nữ – đặc biệt là nữ sinh – bị yêu cầu mặc nó, trong khi nam giới hiếm khi phải diện áo dài nam trong các dịp tương tự? Theo Báo Phụ nữ Việt Nam (ngày 8/3/2021), một số nhà nghiên cứu văn hóa cho rằng đây là hệ quả của tư duy phong kiến, nơi phụ nữ được xem là “người giữ lửa” cho truyền thống, còn nam giới được tự do hơn trong việc lựa chọn. Việc áp đặt áo dài lên nữ sinh còn phản ánh một vấn đề – việc định hình lại vai trò và hình ảnh của phụ nữ trong xã hội. Áo dài vốn được mệnh danh là “vẻ đẹp của phụ nữ Việt” với những đường nét mềm mại, duyên dáng, tuy nhiên, khi nó trở thành một tiêu chuẩn bắt buộc, thì sự lựa chọn và tự do cá nhân của mỗi người phụ nữ lại bị hạn chế. Những giới hạn đó không chỉ ảnh hưởng đến khả năng tự tin của nữ sinh mà còn là biểu hiện của một khuôn mẫu lỗi thời, kìm hãm sự phát triển độc lập và sáng tạo của thế hệ trẻ.

Một nền văn hóa phát triển không phải là nền văn hóa áp đặt, mà là nền văn hóa biết tôn trọng quyền tự do của mỗi cá nhân. Việc bắt buộc nữ sinh mặc áo dài không làm tăng giá trị văn hóa của nó, mà ngược lại, có thể khiến nhiều người trẻ cảm thấy xa cách. Theo khảo sát của Báo VnExpress (ngày 10/3/2023), hơn 60% nữ sinh được hỏi cho biết họ thích áo dài nhưng không muốn mặc nó hàng ngày vì sự bất tiện.

Để áo dài thực sự mang ý nghĩa văn hóa, hãy để nó là một lựa chọn tự nguyện – một cách để thế hệ trẻ thể hiện tình yêu với truyền thống, thay vì một quy chuẩn cứng nhắc trong giáo dục. Là người Việt Nam, chúng ta yêu áo dài không chỉ vì vẻ đẹp của nó, mà còn vì những giá trị lịch sử và văn hóa mà nó mang lại. Nhưng những giá trị ấy chỉ thực sự tỏa sáng khi áo dài được mặc vì lòng tự nguyện, không phải vì sự ép buộc. 

Thay vì giới hạn áo dài trong khuôn khổ trường học, chúng ta có thể khuyến khích việc mặc áo dài trong các dịp lễ hội, sự kiện văn hóa hay thậm chí là thời trang hàng ngày. Các nhà thiết kế như Minh Hạnh, Sĩ Hoàng đã chứng minh rằng áo dài có thể hiện đại hóa, từ áo dài cách tân ngắn tay đến áo dài phối với quần ống suông, vừa giữ được nét truyền thống, vừa phù hợp với cuộc sống hiện đại.

Áo dài là một phần không thể thiếu của văn hóa Việt Nam, nhưng cách chúng ta sử dụng nó trong giáo dục cần được nhìn nhận lại. So với đồng phục học sinh ở các quốc gia khác, áo dài nổi bật bởi tính đặc trưng văn hóa, nhưng cũng bộc lộ những bất cập về thực tiễn và bình đẳng giới. Áo dài nên được tôn vinh như một niềm tự hào, không phải như một gánh nặng, đặc biệt là với những mầm non của đất nước.